Bosna Hersek Katliamı

1857-59 BOSNA HERSEK İSYÂNI

ZAFER GÖLEN

Giriş

Tanzimat Fermanı ile birlikte ilan edilen ilkeler her toplumsal grup

tarafından farklı algılanmıştır. Hıristiyanlar, fermanı, özgürlüklerine giden

bir araç olarak görürken, Müslümanlar kendi hak ve özgürlüklerinin gaspı

olarak değerlendirmişlerdir. Bosna Hersek’in durumu, devletin diğer bölgeleriyle

kıyaslanamayacak derecede nazikti. Bosna’da fetihle birlikte toplu

bir İslamlaşma meydan gelmiş, bu hareketin mükâfatı olarak kendilerine

bir takım ayrıcalıklar bahşedilmiştir. Tanzimat uygulandığı takdirde ayrıcalıklarını

kaybedeceklerini düşünen Bosnalı Müslümanlar, ferman Bosna’ya

ulaştığı andan itibaren muhalefete başlamışlardır. Özellikle vergi, askerlik

ve hepsinden önemlisi Hıristiyanlarla eşitlik gibi hususlar onları rahatsız

etmiştir. Gelişmeler, devlet ve Bosnalı Müslümanların bölgedeki otoritesini

sarsan 1848-51 isyânı ile sonuçlanmıştır. İsyân sonrası devlet, Müslümanlar

nezdinde tüm itibarını kaybederken, yüzyıllardır bölgenin hâkimi olduklarına

inanan Müslümanlar ezilmiş ve eyaletteki üstünlükleri sona ermiştir. Bu

durum Bosna’yı Sırp ve Karadağ yayılmasına açık hale getirmiştir1.

Bosna’da Müslümanların siyasî alandan çekilmesiyle sahnenin yeni aktörleri

olan Hıristiyanlar, milliyetçi ve özgürlükçü düşüncelerin peşinden

sürüklenmiş, yükümlülüklerinden şikâyet etmeye başlamışlardır. İsteklerini

bazen açıkça, bazen de küstahça dile getirmişlerdir. Hâlihazırda mevcut dış

durum da onları alabildiğince şımartmış, kışkırtmış ve desteklemiştir2.

A- İSYÂNIN NEDENLERİ

1- Haricî Nedenler

a- Sırbistan’ın Tutumu

Balkanlarda ilk milliyetçi isyânı Sırplar çıkarmışlardır. Sırplar yaklaşık

yüzyıl boyunca bağımsızlıklarını elde etmek ve sınırları İliya Garaşanin3 tarafından

çizilen büyük Sırbistan’ı kurmak için çalışmışlardır. Bu maksatla

kendi nüfuz bölgeleri olarak kabul ettikleri Bosna Hersek’i ele geçirmek için

çabalamışlar4 ve yöredeki Ortodoksları ayaklandırmak için her fırsatı değerlendirmişlerdir5.

Sırplar’ın çok şeyler beklediği Kırım Savaşı, Sırbistan ve Karadağ’daki

askerî hareketliliği artırmıştır6. Ancak, Kırım Savaşı Sırp ve Karadağlılar’ın

beklediği gibi sonuçlanmamasına rağmen, Paris Antlaşması’nın 28. ve 29.

maddeleri ile Sırplar tüm Avrupa devletlerinin garantisi altına alınmıştır7.

Böylece dokunulmazlık zırhını kazanan Sırplar, Osmanlı Devleti’ne karşı

cüretkâr hareketlere girişmişlerdir8.

Osmanlı yetkilileri, Knez Aleksandr’ı bölgedeki tüm olayların arkasındaki

isim olarak görmekteydiler. Onlara göre, Aleksandr bölgede karışıklık

çıkarıp bağımsızlığını elde etmek istemekte, bu amaçla Karadağ’ı kullanarak

Bosna Hersek’te problem çıkartmaktaydı9. Gerçekten de Sırplar doğrudan

olmasa bile dolaylı olarak bölgedeki olaylarla yakından ilgilenmişler, bölgedeki

gelişmeleri gazetelerine haber yapmışlardır. Bu haberlerde Hıristiyanların

yaşadıkları sıkıntılar anlatılmış, onlara yapıldığı iddia edilen baskılar

ayrıntılı olarak verilmiştir. Sırplar çoğu zaman bununla da yetinmeyerek, el

ilanları şeklindeki matbuatı isyân bölgelerine göndererek, isyânın devamına

yardımcı olmuşlardır10.

İsyanın devam ettiği 1860’larda Aleksandr’ın yerine geçen Prens Miloş

Obronoviç, Osmanlı Devleti’ne karşı Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan ve

Yunanistan’dan oluşan bir ittifak kurabilmek için yoğun çaba sarfetmiştir.

Bosna Hersek’teki isyân, ona istediği siyasal ortamı fazlasıyla vermiştir. Fakat

Obronoviç hayalini gerçekleştirememiştir11.

b- Karadağ’ın Tutumu

Karadağ için en önemli mesele, denize çıkış noktasının bulunmaması

ve dolayısıyla dünyadan soyutlanmış halde yaşamak zaruretiydi. Meselenin

çözümü Hersek’i ilhak ederek deniz kenarında bir kıyı edinmekti12. Özellikle,

Hersek dahilinde bulunan Benan, Grahova, Derbenak ve Piva nahiyeleri

halkının kendilerini millî ve dinî olarak Karadağ’a bağlı hissetmesi,

Karadağlılar’ın işini kolaylaştırmıştır13.

1851’de Danilo Petroviç’in tahta geçmesi Osmanlı-Karadağ ilişkilerinde

bir dönüm noktası olmuştur. O, 1852’de önce kendini prens ilan etmiş,

ardından bağımsız bir idareci gibi davranmıştır14. Danilo, evvela Paris

Konferansı’nda Batılı devletlere başvurarak bağımsızlık kazanmak için

uğraşmış, fakat orada istediği sonucu alamamıştır. Batı’dan umudu kesen

Danilo isteklerini Osmanlı Devleti ile doğrudan savaşarak gerçekleştirme

yoluna gitmiştir. Bu amaçla, 1852 ve 1858’de iki kez Osmanlı Devleti ile

doğrudan savaşmıştır15.

Gerek Danilo gerekse 1860’ta yerine geçen yeğeni I. Nikola, Bosna

Hersek'teki kargaşadan yeterince istifade etmişlerdir. Bu amaçla kimi zaman

doğrudan saldırılarla, kimi zaman ise bölge halkını isyâna teşvik ederek

Hersek’i sürekli rahatsız etmişlerdir16.

c- Avusturya Macaristan’ın Tutumu

Avusturya’yı Bosna Hersek’le ilgilenmeye iten sebep, Bosna Hersek’in

Avusturya toprağı Dalmaçya (Hırvatistan) ile Avusturya arasında kalmış olmasıydı.

Avusturya bölgeyi ele geçirerek Dalmaçya’ya giden yolu kısaltmayı

hedefliyordu17. Bu yüzden Avusturyalılar Bosna Hersek’te kendi çıkarlarına

aykırı siyasal gelişmelerin yaşanmasını istemiyorlardı. Avusturya’nın sürekli

müdahalesi, çoğu zaman iki ülke arasında problemlere yol açıyordu. İsyân

esnasında takibe alınan bazı asîler Avusturya’ya sığınıyor, Avusturya bu

kimseleri iade etmiyor, böylece bu kimseler cezasız kalıyordu. Aynı asîler

bir süre sonra tekrar Hersek’e gelerek problem çıkarıyor, bu döngü isyânın

yatıştırılmasına bir türlü izin vermiyordu.

d- Rusya’nın Tutumu

1850’lerden sonra Çar I. Nikola Osmanlı Devleti’nin kesinlikle yıkılacağına

inanmıştı. Hatta bu inancını St. Petersburg’da İngiltere elçisi

Seymour’a açıkça ifade etmekten de geri kalmamıştı. O sefire, “Kollarımız

arasında bir hasta adam var; gereken tedbirleri almamız esastır. Eğer gereken tedbirleri

hemen almazsak, kollarımızda ölebilir” demişti. Çar, diğer Batılı güçler ile anlaşabilirse

İstanbul’u işgal etmeyi, İstanbul, Trakya ve Makedonya’dan müteşekkil

bir Bizans devlet kurmayı, Anadolu’yu oğluna krallık olarak vermeyi

düşünüyordu. Fakat hayallerini gerçekleştirmede en büyük rakibi İngiltere

idi. İngilizler, Ruslar Balkanlar’da durdurulamaz, Osmanlı Devleti beklenmedik

bir şekilde dağılırsa, kendi sömürgelerinin tehlike altına girmesinden

çekinmekteydiler18.

Rusların Kırım Savaşı öncesindeki eylem planlarında Sırbistan’ın bağımsızlığını

tanımak da vardı19. Onların bu düşüncesi bölgede yaşayan halk

arasında büyük heyecan yaratmış20, Sırplar ve Karadağlılar arasında bağımsızlık

için hazırlık yapılmıştır. Ancak, Kırım Savaşı ile siyasî veya askerî olarak

Batı engelini aşamayacaklarını anlayınca, klasik politikaları olan Ortodoks

hamiliğine sıkı sıkıya sarılmışlardır. Bu çerçevede Panslavizm, Balkan milletlerini

kurtarmaya yönelik bir araca dönüşmüştür21. Rusların politikalarını

uygulamaya koyabilecekleri nüfuz alanları; Bulgaristan, Karadağ, Sırbistan

ve Bosna Hersek’ti22. Rus planına göre, evvela Ortodoksların yoğun olarak

yaşadığı yerlerde karışıklık çıkarılacak23, daha sonra Hıristiyanları korumak

bahanesi ile olaylara müdahale edilecekti. Batı kamuoyu da sözde Hıristiyanlara

yönelik şiddet nihayete ereceğinden bu duruma ses çıkarmayacaktı24.

e- ingiltere’nin Tutumu

İngiltere’nin Osmanlı Devleti üzerindeki nüfuzu, Mustafa Reşid Paşa’nın

sadrazamlığından itibaren diğer devletlerle kıyaslanamaz derecede artmıştı.

1850’lere gelindiğinde, İngiltere’nin İstanbul konsolosu Lord Stratford’un

nüfuzu o derece artmıştı ki, kendisine “taçsız sultan” denmekteydi25. İngilizlerin

nihai hedefleri Ruslar’ın Tuna’nın güneyine geçmesine mani olmak ve

Osmanlı Devleti’nin Rus etkisi altına girmesini engellemekti26. Kırım Savaşı

başladığında Lord Russell, “Rusya’yı şimdi Tuna kıyılarında durduramazsak,

sonra İndus kıyılarında durdurmak zorunda kalırız” demekteydi. Bu nedenle Osmanlı

Devleti’ni destekler görünüyorlardı. Fakat gerçekte İngiliz hükümeti

arasında Türklere sempati besleyen tek bir isim dahi yoktu. Onlar için Osmanlı

Devleti’nin dağılması sadece bir zaman sorunuydu. Ancak Osmanlı

Devleti’nin zamansız dağılarak mesele olmasından çekiniyorlardı27.

f- Fransa’nın Tutumu

Paris Barış Antlaşması’ndan sonra, III. Napolyon Avrupa’da siyasî üstünlük

elde etme telaşına girmiştir28. O, Rusya’nın bıraktığı boşluğu doldurmak

için Balkan milletlerinin hamisi gibi davranmıştır. Fransızlar bu genel

politikalarının devamı olarak Osmanlı Devleti içerisindeki her türlü bağımsızlık

hareketini desteklemiş ve isyâncı grupları kollamışlardır29.

1857-59 İsyan’ı sırasında Osmanlı topraklarına saldıran Karadağ’a

doğrudan destek veren tek ülke Fransa olmuştur. Fransızlar, daha Kırım Savaşı

sırasında, Karadağ’ın diplomatik ilişkilerine yardımcı olması için Henri

Delarue adlı bir dış politika uzmanını Danilo’nun hizmetine göndermiştir.

Delarue, Danilo ölene kadar onun özel sekreteri olarak görev yapmıştır30.

İsyanın hazırlık safhasında 1857’de Danilo Paris’e gitmiştir. Bu olayın ardından

Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ne karşı açıkça mücadeleye girişmesi

tesadüf değildir31. Fransızlar, Grahova Yenilgisi ve Kolaşin Katliamı sonrasında dahi Karadağ’ı desteklemeye devam etmişlerdir32. Bölgede Karadağlılar

tarafından korkunç katliamlar yapıldığı sırada dahi, Fransa ve Rusya’nın

İstanbul’daki temsilcileri iyice küstahlaşarak, bölgeye sevk edilen Osmanlı

askerlerinin geri çekilmesini talep edebilmişlerdir. Bu sırada Karadağ’a

askerî bir harekât yapılması gündeme geldiğinde, her iki temsilci açıkça Osmanlı

Devleti’ne gözdağı vermekten çekinmemişlerdir33.

Olaylarla ilgili İstanbul’a bir rapor gönderen Sırp Knezi Aleksandr da

manidar biçimde isyânının arkasındaki devletlerden birinin Fransa olduğunu

belirtmiştir34. Fransızlar daha da ileri giderek, isyân boyunca Karadağ’a

silah satmaya devam etmişlerdir35. Fransızların menfi tutumları isyân sırasında

bölgede bulunan temsilcilerinin çalışmalarından da anlaşılmaktadır.

Bosna’da bulunan konsolos vekili asîlerin sözcülüğüne soyunmuş, hafiye

gibi çalışarak asîlerin dahi şikâyet etmediği konuları gündeme getirmiş, İstanbul

üzerinde baskı yaratabilecek her türlü aracı kullanmış ve olayı çözümsüzlüğe

itmekten çekinmemiştir36.

g- Panslavizmin Etkisi

Panslavizm, yani Slav Kardeşliği veya tüm Slavları tek bir bayrak altında

toplama idealidir. Bu düşünce, Rus Çarlığı’nın gücüyle doğru orantılı artmış

ya da azalmıştır. Çarlık en büyük, en güçlü ve tek bağımsız Slav devleti

olarak, diğer Slav milletleri kendi çatısı altında toplamak istiyordu. Ancak

Ortaylı, Ruslar sahneye çıkmadan evvel de Balkanlar’da daha XVII. yüzyıldan

itibaren bir “Slavlık” düşüncesinin ortaya çıkmaya başladığını ifade

etmektedir. Ona göre, Ruslar uzun süre Balkanlar’daki Slavlık cereyanlarını

geriden takip etmişlerdir37.

İlk Slavonik Araştırma Kürsüsü 1811’de Rusya’da açılmıştır. 1830 ve

40’larda Khomyakov, Samarin, Aksakov kardeşler gibi ilk Panslavist düşünürler, dini Avrupa Slavlarını birleştiren ilke olarak düşünüyorlardı. Panslavist

düşüncenin yayılmasına önemli katkıları olan Pogodin de 1830’lardan

itibaren Rusya liderliğinde kurulacak bir Panslav birliğinden bahsediyor ve

bu birliğe her zamankinden daha yakın olunduğunu eserlerinde işliyordu38.

1857’ye gelindiğinde Bosna’daki Ortodokslar’ın tek gayesi önce Türk yönetimini,

ardından da Müslümanları bölgeden uzaklaştırmaktı. İsyan sırasında

diplomatik görevle bölgeye giden Murad Efendi, Bosna Hersekli Hıristiyanların

dillerindeki tek sloganın Türk egemenliğinden kurtulmak olduğunu

ifade etmiştir39.

2- Dahilî Nedenler

a- Islâhat Fermanı’nın Etkisi

Kırım Savaşı’ndan sonra Osmanlı Devleti Batılı devletlerin desteğini

yanına çekmek için 18 Şubat 1856’da bir Islâhat Fermanı ilân etti40. Fermanla

sürekli şikâyet konusu olan “Müslüman gayrimüslim eşitsizliğini” ortadan

kaldırılması ve Hıristiyan tebaaya iyi davranılması sözü verdi41. Ayrıca, eyaletlerde

tahkikat meclisleri kurulması, cizyenin kaldırılması, Hıristiyanların

belli bir oranda askere kabul edilmeleri gibi hususlar kabul edildi42. Islâhat

Fermanı’na dayanılarak Paris Antlaşması’na dahil edilen, “Hükümdarın Hıristiyan

halk hakkında iyi niyetini” ifade eden hüküm ile Batılı devletlere ciddi

bir taviz verildi. Böylece Hıristiyan tebaa yasal olarak yabancı bir devlete

şikâyette bulunma hakkı kazandı. Halbuki, Tanzimat ve Islâhat Fermanı’nın

en başta engellemeye çalıştığı hususların başında bu konu gelirken, fermanın

sonucu tam tersi oldu43.

Osmanlı Devleti’nin bütün iyi niyetine rağmen, Islahât Fermanı’nın

uygulanması da o kadar kolay olmadı44. Hıristiyanlar kendilerine tanınan

hakların bir an önce uygulanmasını istedi. Batılı devletlerin müdahaleleri

durumun içinden çıkılmaz bir hal olmasına yol açtı. Böylece eyaletlerde Hıristiyan

halkın çektiği cüretkâr ayaklanmalar baş göstermeye başladı. Bunların

en önemlilerinden biri, 1857’de Bosna Hersek’te kendini gösterdi45.

b- Toprak Kullanım Meselesi

Bosna’da işlenebilir toprakların büyük çoğunluğu Müslümanlara aitti.

Geniş arazilerden oluşan çiftliklere “baştina” sahiplerine ise “Eshâb-ı alâka”,

“Erkân-ı Eyalet (Eyalet Erkânı)”,“Eshâb-ı Çiftlikât (Çiftlik Sahibi)” veya sadece

“bey” denmekteydi. Beylerin kökeni ortaçağa kadar uzanmaktaydı. Osmanlılar

bölgeyi fethettiklerinde bu yapı küçük değişikliklerle devam etti46. XIX.

yüzyıla gelindiğinde Bosna topraklarının % 80’i bu beyler tarafından kontrol

ediliyordu47. Merkezin reformları gerçekleştirmek için verdiği olağanüstü

çabaya rağmen, onlar geçmişteki ayrıcalıklarını kaybetmek istemiyorlardı48.

Büyük çoğunluğu Hıristiyanlardan oluşan çiftçilere ise “kmet” adı verilmekteydi.

Kmetler çiftlik sahiplerinin topraklarında kiracı olarak yaşar, toprağın

verimine göre ürünün üçte birini çiftlik sahiplerine verirlerdi. Fakat

çiftçi-bey ilişkisi daima şikâyet konusu olmaktaydı. Çiftçiler;

1- Çiftlik sahiplerinin bazı yerlerde ürünün üçte birini değil yarısını

aldıklarını,

2- Hayvanlarından beğendiklerini çok düşük fiyata aldıklarını,

3- Çiftlik sahiplerinin daha fazla kâr elde edebilmek için çiftliğini fahiş

bedel ile mültezimlere verdiklerini,

4- Mültezimlerin kâr maksadıyla mevcut vergiler haricinde halktan

daha fazla para talep ettiklerini,

5- Çiftçileri rencide edici davranışlarda bulunduklarını, iddia etmişlerdir.

İstanbul’da çiftçilerin şikâyetlerini haklı bulmaktaydı49. Ancak XIX.

yüzyılın ilk yarısında masum insanî istekler olarak görülen ve çözülmesi

için çaba sarf edilen bu mesele, yüzyılın ikinci yarısında tamamen milliyetçi

amaçlar için kullanılmıştır.

c- Vergi Meselesi

Osmanlı Devleti’nin XIX. yüzyılda uğraştığı başlıca problemlerden birisi

de vergilerdi. Vergi oranları ve toplanması daima büyük bir meseleydi.

Tanzimat Fermanı’nın büyük bölümünün de bu konuya ayrılması sebepsiz

değildir. Ancak bu hususta istenilen başarının sağlandığı, verimli bir vergi

toplama sistemine geçildiğini iddia etmek zordur. Bosna Hersek vergi problemlerinin

en ağır yaşandığı bölgelerden biriydi. 1918’de Şark Meselesi’ne

dair bir eser kaleme alan Marriott, Bosnalı çiftçileri “çekiç ve örs arasında

kalmış zavallı insanlar” olarak niteler. O, reayayı isyâna sürükleyen temel sorunun

milliyetçilikten ziyade, devlet memurları ve yerel toprak sahiplerine

karşı malî yükümlülükler ile ilgili olduğunu belirtir50.

Bosna Hersek’te vergi tahsili konusunda karşılaşılan en önemli problemler

şunlardır51:

1- Angarya yükümlülüğü ile ilgili problemler

2- Üçleme tahsilâtından kaynaklanan problemler.

3- Mültezimlerden kaynaklanan problemler.

4- Sağlıklı olarak gerçekleştirilemeyen sayımlar kazalar arasında vergi

dengesizliğine neden olmuştur. Bir kaza halkı sayıma razı olursa vergi

vermiş, aksine sayıma direnen kazalar için sık sık vergi afları getirilmiştir.

Bu durum doğal olarak eşitsizliğe yol açmıştır. Vergi vermemek veya sayım

yaptırmamak neredeyse devlet tarafından ödüllendirilen bir tavır olmasının

ortaya çıkardığı problemler.

5- Vergilerin zamanında toplanamamasından kaynaklanan vergi bakayaları

ile ilgili problemler.

6- Vergilerin toplanma işinin yerel idarecilere havale edilmesinden kaynaklanan

problemler.

d- Yerel Memurların Tutumu

Tanzimat ve Islâhat Fermanları’nda memurlarla halkın ilişkilerine dair

kuvvetli vurgular yapılmış, bundan sonra devletin bu konuda daha dikkatli

davranacağı taahhüt edilmiştir. Ancak devletin yaptığı birçok iyi niyetli

teşebbüs maalesef sonuçsuz kalmıştır. Bu dönemdeki temel sorun kanunlardan

değil, yerel memurların tutumlarından kaynaklanmıştır. 1860’ların

başında İngiltere’nin Bosna Konsolosu Holmes kendi dışişlerini bölgedeki

isyân hareketleri konusunda bilgilendirirken, isyân nedenleri arasında dış

kışkırtmalar kadar yerel memurların tutumlarının da etkili olduğunu belirtmiştir52.

Mesela 1857 isyânı sırasında Hıristiyan halkın şikâyet konularından

biri de küçük kasaba yöneticileri olan müdürlerdi53.

Hıristiyanların şikâyetçi olduğu diğer bir zümre ise bizzat güvenliği

sağlamakla görevli zaptiyelerdi. Onlara göre, zaptiyeler köylülerden zorla

para almakta, gereksiz yere baskıda bulunmaktaydı54.

En büyük şikâyet konusu ise mültezimlerin tavırlarıydı55. Özellikle, İz-

vornik reayası isyân etmelerine neden olarak, mültezimlerin tutumunu göstermişlerdir56.

Mültezimlerle ilgili, Hıristiyanlar tarafından sunulan şikâyet

dilekçelerinde “... virgü ve iâne-i askeriye ve sâire 1.200 guruş itmektedir. Edâ idemeyeni

dürlü dürlü ezâ ve cefâlar bazılarını darb ve bazılarını tavanlara çıkarub saman ve

gübre ile duş ideyorlar. Dul hatunlar ki hiçbir şeye mâlik değillerdir. Bi-hak bir şey alınamayacak

iken senesinden evvel şiddetle defterinde hayvanlar ağıl içine geçildiği gibi

his olunmakta ve bazen hamile hatunlar ayakla darb olunup böyle hatunların vefatı

vuku bulmaktadır. Bu suretle bile bazılarının bir şeylerini bırakmayup hatunları dahi

bu yüzden itlâf eylediklerinden ayağına giyecek çarıklarını ağaçtan yaptırmağa bi’ttabi

mecbûr olub kendi çocuklarını satmak derecelerine gelmiştir. Üçlemeci, öşürcü, subaşı,

bölükbaşı ve pandorları dahi istedikleri gibi meccânen idare it‘âm idiyorlar...” gibi öyle

dokunaklı cümleler vardır ki, okuyucu inanmakta güçlük çekmektedir57. Yukarıdaki

ifadelerden de anlaşılacağı gibi birkaç münferit hadise sanki genel

bir uygulama olarak sunulmuş ve halk tahrik edilmiştir. Bu tür iddialar çoğu

zaman Sırbistan’daki gazeteler tarafından hazırlanıp, Bosna reayasına ayaklandırmak

için o bölgelere gönderilmiştir. Çoğu iddiada bölge ve kişi isimleri

geçmemiş, genel ifadeler kullanılmıştır. Halbuki, gerçek yolsuzluklar

söz konusu olduğu zaman, hem yer hem de kişi adları açıkça belirtilmiştir.

Ancak yukarıdaki şikâyet konularından da anlaşılacağı gibi gayrimüslim kitleler,

adeta devleti temsil eden bütün güçlerden şikâyetçidirler. Bunun anlamı

bölgede devlet otoritesini reddetmektir. İstanbul’daki hükümet bölgede

bir takım problemler olduğunu kabul etmiş ve bunları gidermek için çoğu

zaman Müslümanları dahi rencide edecek tedbirleri almaktan çekinmemiştir.

Ne var ki, meseleler Hıristiyanların iddia ettiği boyutta da değildir.

Hatta çoğunun gerçekle bir ilgisinin olmadığı, tarafların hazır bulunduğu,

tarafsız mahkemelerde belgeleriyle ispat dahi edilmiştir58. Şikâyet konuları

Panslavistler tarafından belirlenerek kiliseler59, gazeteler, dergiler ve yurt dışında

öğrenim gören kimseler tarafından halkın kafasına sokulan şeylerdir.

Şikâyetler silsilesi aynı şekilde Avusturya Macaristan idaresi zamanında da

devam edecek ve Yugoslavya kurulana kadar sürecektir.

e- Rum Kökenli Din Adamlarından Duyulan Rahatsızlık

Bosna Hersek’te Hıristiyan zümrenin büyük çoğunluğunu oluşturan

Ortodokslar, İstanbul Fener Rum Patrikhanesi’ne bağlıydılar. Tanzimat’ın

ilanının ardından istiklâllerini elde etmek için çaba sarfeden her millet kendi

bağımsız kilisesini kurmayı amaçlıyordu60. Halk İstanbul’dan gönderilen

din adamlarını bir nevi Türk casusu olarak gördüklerinden, bu kimseleri

istemiyorlardı. Bu nedenle bizzat din adamlarıyla ilgili şikayetler başlıca mesele

oluşturuyordu.

Bosna’da papazlar daha çok yerli halktan oluşurken, piskoposlar ve

yüksek din bürokrasisi Rumlar’dan oluşuyordu. Bosnalı Ortodokslar millî

menfaatleri gereği, hali hazırda müstakil bir kilise kurmak için çabalıyorlardı61.

Gerçekten de 1857-59 aralığında isyanı idare edenlerin büyük çoğunluğunun

papazlar olduğu dikkate alındığında, Ortodokslar’ın bu konuya

neden bu kadar ehemmiyet verdikleri ortaya çıkar. Çünkü, isyanların örgütlenmesi,

sevk ve idaresinde en önemli merkezlerden biri kiliselerdi. Papazlar

her türlü istiklâl davasında çok önemli rol oynuyor, ancak İstanbul’a

bağlı kaldıkları müddetçe diledikleri gibi hareket edemiyorlardı. Onları bu

durumdan kurtarmanın yolu, sürekli şikâyetlerle yıpratmak ve çözüm için

Sırbistan veya Rusya’yı devreye sokmaktı. Planın Rusya tarafından hazırlandığı,

Bulgaristan gibi benzer yerlerde de aynı isteğin açıkça dile getirilmesinden

anlaşılmaktadır62. Bosna’da Rus planı uzun süredir yürürlükteydi.

Ancak fiili mücadele Sırbistan aracılığıyla yürütülüyordu. Bu konudaki

şikâyetler özellikle kargaşa döneminde tekrarlanmaktaydı. Mesela daha

önce 1849 İsyanı öncesinde de benzer propagandalara sahne olunmuştu.

Sırbistan’da yayınlanan Sırp Haberleri Gazetesi’nde konuya geniş yer ayrılmıştı.

Gazeteye göre, “Bosna’daki reâya Müslümanlar kadar Rum patriği tarafından

da zulme ve baskıya maruz kalmaktadır. 1,5 yıl önce Ortodoks temsilciler şikâyet için

İstanbul’a gitmişler, ancak bir sonuç elde edemeden dönmüşlerdir. Şikâyetçiler Travnik’e

döndüklerinde hapse atılmış, bazıları orada ölmüş, bazıları da serbest kaldıktan sonra

Patrik tarafından öldürtülmüştür. Yine geçen yıl kutsal günlerde bazı rahipler reâyadan

200-300 kuruş toplamak istemiş63, parayı veremeyen fakirler Travnik’e getirilerek patriğin

gözü önünde falakaya yatırılmıştır. Bunların bir kısmı valiye teslim edilerek hapse

atılmıştır. Bu durum Hıristiyan milleti için rezalet ve yüz kızartıcı bir haldir. Patrik ise

dışarıya melek gibi bir görünüm sergilemektedir. Oysa şeytanın kendisidir. Zaten patrik

Slav değil Rum’dur ve özellikle Slavları yok etmek için görevlendirilmiştir.”64. Gazete

haberinden de anlaşılacağı gibi açık bir Slav milliyetçiliği söz konusudur.

Fakat Ortodoks Kilisesi’nde makamlar para ile elde edildiği için, makamında

kalmak ya da daha üst bir makama yükselmek isteyen bir din adamı,

arzusuna kavuşmak için halktan yüklü miktarlarda para topluyordu. Dinî

makamların para ile alınıp satılması hadisesi bazı Batılı yazarların gözünden

de kaçmamıştır65.

f- Din Adamlarının Etkisi

Sırp Ortodoks inancı dinî bir inanç alanı olmaktan ziyade, milliyetçi

bir inanç alanı olarak gelişmiş ve günümüze kadar da aynı çizgiyi korumuştur.

Sırp Ortodoks Kilisesi, halka bir taraftan millî düşünceler aşılarken, öte

taraftan da üstünlük bilinci aşılamıştır. Sırplar o kadar ileri gitmişlerdir ki,

“Sırplar’ın cenneti mavidir; o cennette Sırp Tanrısı hüküm sürer: melek Sırplar onun

etrafında oturur ve onların Sırp Tanrısına hizmet ederler” demekte bir sakınca görmemişlerdir.

Bosna Hersek’te de Ortodoks din adamları, Osmanlı Devleti’nin

kendilerine sağladığı serbestlik ortamından istifade ederek, millî meselelerin

takipçisi olmuşlar ve Ortodoks halka milliyetçi düşünceler aşılamışlar, bir çok

ayaklanmaya önderlik etmişlerdir. Kilise ve din adamları daha XVI. yüzyıldan

itibaren aktif biçimde milliyetçi hareketlere katılmışlardır. Toplumsal bilincin

oluşması için savaşmaktan da çekinmemişlerdir. XIX. yüzyılda bölgeyi gezen

seyyahlar, Ortodoks rahiplerin aynı zamanda birer savaşçı olduklarını ve onların

savaşçılıklarına dair bir çok hikaye işittiklerini yazmışlardır. 1857-59 isyanı

sırasında da aşağıda belirtildiği gibi, birçok din adamı isyancılara komutanlık

yapmıştır. İsyanla mücadele özellikle din adamları nedeniyle zora girmiş,

zaafa uğramıştır. Din adamlarına gösterilen müsamaha ve ayrıcalıklı tutum

Osmanlı Devleti’ne pahalıya mal olmuştur66.

g- Müslüman Halkın Hoşnutsuzlu¤u

Müslüman halkın isyânla doğrudan bir ilgisi yoktur. Müslümanlar olayları

sessizce, ancak acıyla izlemişlerdir. Ömer Paşa Latas’ın 1850-1851’de

Bosna’da gerçekleştirdiği askerî harekâtta beyler bir daha eski güçlerine

kavuşamayacak şekilde ezilmişlerdir67. Bosnalı beyler kendileri olmazsa Osmanlı

hâkimiyetinin bölgede uzun sürmeyeceğine inanmaktaydılar. Bu yüzden

İstanbul’un kendilerini neden bu derece ağır cezalandırdığına anlam

verememişlerdir. 1857’de başlayan kargaşa biraz da onlara haklılıklarını

göstermiştir. Beylerin baskısından kurtulan Hıristiyanlar her yerde devlete

kafa tutmaya başlamışlardı. O dönemde Mostarlı Hasan Ağa’nın düşünceleri,

Bosnalı Müslüman beylerin hislerine çok güzel tercüman olur. O hislerini,

“Valaklar (Ortodoks Hıristiyanlar) artık arsızlaştılar. Geniş kuşaklar bağlıyorlar

ve kendi adlarına mühürlü yüzükler yaptırıyorlar. Geçen hafta çiftliğime gidiyordum,

yolda tütün satıcısı Kosta ile karşılaştım. Zannedersin ki, kaba adam, adet olduğu gibi

atından inip benim geçmemi bekleyecek. Nerede. Herif bütün küstahlığıyla yanımdan

geçti, bana da üstün körü bir selam verdi. Bunun sonu nereye varacak? Bosna’daki felaketlerin

tek nedeni var; Türk Paşalar Bosna Sipahilerinin İslâm’ın kılıçları olduğunu

unuttular. Ne adamlar doğdu bu topraklarda. Büyük Köprülü ve diğer sadrazamlar

Hüsrev ve Recep, imparatorluğun kurtarıcısı Murad Paşa ve sonra Mehmed Sokollu

hepsi Bosna’nın evlatlarıydı. Buna rağmen bizi feda ediyorlar. Şimdi reaya Moskoflarla,

Sırplarla ve Karadağlılarla komplo çeviriyorlar. Ama beylerin hiç gücü yok ve yok

oluyorlar. Kendilerine yardım edemezken İstanbul’daki Sultan’a nasıl yardım etsinler.

Dişleri sökülmüş bir köpekten sürüyü kurtlara karşı koruması beklenilir?” sözleriyle

ifade etmiştir68.

Müslümanlar, kendilerini gerçek Müslüman ve Türkler olarak nitelerken,

İstanbul’dan gelen memurları “gâvur” olarak görmekteydiler.

İstanbul’dan gelen paşalara karşı güvensizlik o kadar büyüktü ki, dönemin

Bosna Valisi Kani Paşa’nın elini öpen küçük bir kıza annesi “Neden bir

gâvurun elini öpüyorsun” diyecek kadar ileri gidilebiliyordu. Onlar, Sultan’ın

Paşalar tarafından kandırıldığına, bu nedenle kendileri cezalandırılırken

Hıristiyanların şımartıldığına inanıyorlardı69.

B- İSYÂNIN BAŞLAMASI

1- İzvornik Sancağı’nda Meydana Gelen Olaylar

İzvornik Kazası’nda bazı Hıristiyan çiftçiler, “iâne-i askeriye bedeli” ve

“üçleme” vergisini ödemeye güçlerinin yetmediği iddiasıyla ayaklanarak, 1

Mayıs 1857’de 300-400 kişilik bir kuvvetle kaza merkezini tehdide başlamışlardır.

Bunun üzerine kaza ileri gelenlerinden oluşan bir heyet asîlerle

görüşerek, isyândan vazgeçmelerini istemiştir. Nasihatçiler, isyâncıların

kazaya girmesine müsaade edilmeyeceğini, fakat aralarından 20-30 kişinin

kazaya gelmesine izin verileceğini, gelenlerin sorunlarını kaza meclisi üyelerine

anlatabileceklerini, eğer ikna olmazlarsa Saraybosna, hatta İstanbul’a

dahi gidebileceklerini belirtmişlerdir. Ancak asîler bu teklifi reddetmiştir70.

İsyâncılar bir süre sonra daha radikal isteklerde bulunmaya başlamışlardır.

Evvela müdürlerinin azledilmesini, ardından İzvornik Kaza Meclisi azalarından

bazılarının tutuklanmasını istemişler, istediklerinin gerçekleşmemesi

halinde Tuzla’ya yürüyeceklerini belirtmişlerdir. Kaza Kaymakamı Mehmed

Nureddin de isyânın vergi problemlerinden kaynaklandığını doğrulamıştır.

Ona göre, düzgün vergi ödemeye alışmamış olan çiftçiler, İzvornik

Kaza müdürü vergileri tam zamanında toplayınca bu durumdan rahatsız

olmuşlardır71.

Olayların boyutu daha tam anlaşılmadan Fransa’nın bölgedeki konsolosu,

meselenin uluslararası alana çekilmesi için ilk raporları İstanbul’daki başkonsolosuna

göndermiştir. İlgili raporun başlangıcı, raporun kaleme alınma

zihniyetini çok güzel göstermektedir. Rapor, “Dersaâdet’den gayet baid olan işbu

şehirde derkâr olan sû-i idâreyi ve gerek valinin hareket-i nâ-marziyyesi cihetiyle Bosna

Eyâleti’nin her bir kaza ve karyesinde bulunan me’mûrînin uygunsuzluklarını sefâret-i

imparatoriyeye def‘aâtle beyân itmişidim.” cümleleriyle başlamıştır. Cümleden de

anlaşılacağı gibi konsolos vekili, Bosna’daki tüm idarecileri ayrım gözetmeksizin

suçlamaktadır. O, Osmanlı vergi memurlarının hareketlerini dayanılmaz

olarak niteledikten sonra, vergi toplama yöntemlerinin halkı bezdirdiğini

ve devlete küstürdüğünü ifade eder. Ona göre sırf bu yüzden Derbend

Kazası’ndan çok sayıda kişi evlerini terk etmek üzereyken, kaza müdürünün

gönderdiği askerlerin baskısı sonucu düşüncelerini eyleme dökememişlerdir. Benzer şekilde Biyelina Kazası’na bağlı 60 köyün kocabaşısı bir Ortodoks

Kilisesi’nde toplanarak, valiye şikâyetlerini bildirmek üzere içlerinden

altı kocabaşıyı görevlendirmişlerdir. Konsolos vekili, Bosna Valisi Mehmed

Reşîd Paşa’nın Recai adlı bir Boşnak ve Basoroviç adlı bir Ortodoks tüccarı

olayları incelemek üzere görevlendirdiğini, ancak bu iki şahsın bölgeye gönderilebilecek

en kötü insanlar olduğunu, Recai Bey’in Hıristiyan düşmanı,

Basoroviç’in ise menfaati için her şeyi yapabilecek bir kişi olduğunu iddia

etmiştir. Konsolos vekili bu kişiler sayesinde Hıristiyanlar’ın sorunlarını üst

makamlara gereği gibi aktaramadıklarını iddia ederek, bu kişilerin görevlerine

derhal son verilmesini istemiştir. O, Hıristiyanlar’ın sorunlarının devletin

üst makamlarındaki kimseler tarafından yeterince dikkate alınmadığı için

onların isyân ettiğine inanmaktadır. Konsolos vekili, yukarıda isyâna neden

olduğunu düşündüğü etkenlerin dışında, Hıristiyan halkı isyâna teşvik eden

odakların kimler olduğu bilgisini de raporuna yazmıştır. Ona göre, halkı devlete

baş kaldırması için cesaretlendirenler Avusturyalı casuslar, Ortodoks ve

Katolik papazlardır. Bunlardan Tevskiç adlı Ortodoks Papaz, köy köy dolaşarak

halkı isyâna katılmaları için teşvik etmiş, İzvornik’te bulunan Ortodoks

piskopos ise Hıristiyanları isyâna davet etmiştir72.

12 Mayıs’ta İzvornik, Tuzla, Biyelina, Maglay, Berçe, Aziziye-i Zîr ve

Bâlâ, ve Breçka Kazaları Hıristiyanları 250 kişilik bir silahlı grupla, Tuzla

Kazası’nı ablukaya almışlardır. İzvornik Kaymakamı Mehmed Nureddin,

daha evvel yaptığı gibi isyâncılar üzerine asker göndermek yerine, isyânı nasihat

ve din adamlarını kullanarak sona erdirmeye çalışmıştır. Hatta asîlere

karşı oldukça uzlaşmacı bir tavır takınmış, her gruptan 20-30 kişiyi kabul etmeyi

ve sorunlarını içeren dilekçeler almaya söz vermiş, asîlerin istemediği

müdürlerin değiştirilmesi için de merkezden talepte bulunmuştur. Ancak,

isyâncıların uzlaşmaz tutumu onun çabalarını boşa çıkarmıştır. O, 12 Mayıs

tarihli raporunda isyânın dış kaynağına dikkati çekmiş, İzvornik Kazası köylerinden

ileri gelen beş altı kişinin Sırbistan’a gittiğini ve onların dönüşü ile

isyânın başladığını, kendi çabaları ile ayaklanmanın üstesinden gelinemeyeceğini

ve silahlı çatışmanın kaçınılmaz olabileceğini ifade etmiştir73.

Asîlerin İzvornik ve Banaluka’daki tavırlarına ve hareketlerine bakıldığında,

asîlerin hareket tarzı şöyledir:

1- Bir iki gece içinde ani olarak, kalabalık gruplarla belli başlı kaza

merkezlerinin etrafını sarma,

2- Panik havasının oluşması için kazanın içinde bulunduğu tehlikeyi

oradaki yerel idarecilere bildirme,

3- Kendilerine karşı bir askerî müdahaleyi önlemek için, devletle bir

problemleri olmadığı, şikâyetçi oldukları zümrenin yerel idareciler olduğunu

belirtme74,

4- Sözde sorun teşkil eden idarecilerin görevden alınmasını isteme,

5- İane-i askeriye ve üçleme vergisini ödemeye güçlerinin yetmediği

için bu vergilerden muafiyet talebi,

6- Kendilerine verilen cevapların isteklerini karşılamakta yetersiz kaldığı

bahanesi ile daha üst makamlara zorla kendilerini dinletecekleri tehdidi,

7- Ana geçit noktalarını tutmak,

8- Vur kaç eylemleri ile askerî zayiatı artırmak,

9- Zayıf askerî noktalara saldırıp imha etmek,

10- Halk üzerinde baskı kurup isyâna teşvik etmek.

Tüm isyâncı grupların yukarıdaki eylem tarzını benimsemeleri, onların

tek elden yönetildiğini açıkça göstermektedir. Bosna Valisi Mehmed Reşid

Paşa da aynı kanaattedir75.

13 Mayıs’ta Banaluka Sancağı Kaymakamı Adem Bey, Maglaylılar’dan

oluşan bir kalabalık teşekkül ettiğini haber almıştır. Kaymakam cesurca bir

hareketle derhal onların toplandığı bölgeye gitmiş, asîlerle görüşmüş ve dağılmalarını

sağlamıştır76. Ancak aynı tarihte bu kez Srebreniçe Kazası Hıristiyanlarının

isyâna dahil olduğu haberi alınmıştır77.

15 Mayıs’ta 2.000 kişilik bir asî grubu Tuzla Kazası’na beş dakika mesafede

bulunan Ova denilen yerde toplanmışlardır. Bu gelişme karşısında İzvornik Kaymakamı

Mehmed Nureddin, yanına sancaktaki idareciler, din adamları, askerî

erkân ve Bosna Valisi’nin özel müfettişi Hafız Salih Recai’yi alarak asîlerle görüşmeye

gitmiştir. Görüşmede asîlere neden isyân ettikleri sorulmuştur. Asîler

hareketlerine gerekçe olarak başta iane-i askeriye ve üçleme olmak üzere vergilerin

ağırlığını, mültezimlerin kötü davranışlarını göstermişlerdir. Amaçlarının

içlerinden yedi sekiz kişiyi seçerek doğrudan İstanbul’a göndermek olduğunu

belirtmişlerdir. Mehmed Nureddin asîlere yaptıklarının yanlış olduğuna dair

uzun bir nasihat çekmiş, ardından her türlü baskının ortadan kaldırılacağına

dair söz vermiş, her kazadan problemlerini anlatmak üzere beşer kişinin seçilerek

gönderilmesini ve nihayet herkesin sorun çıkarmadan evlerine dönmelerini

istemiştir. Bunun üzerine İzvornik’e bağlı altı kazanın reayası içlerinden beşer

kişi seçerek dağılmışlar, bu 30 kişinin İzvornik’e gelerek, kaza metropolitinin konağında

bir toplantı yapılmasına karar verilmiştir78. 17 Mayıs’ta gerçekleşen toplantıda

temsilciler isteklerini 17 madde halinde yetkili mercilere sunmuşlardır.

Sunulan layıhada, isyân etmelerine neden olduğunu iddia ettikleri aksaklıkların

büyük çoğunluğunun; müdürler, zaptiyeler, toprak sahipleri ve mültezimler gibi

kimselerin yaptıkları kişisel hatlardan kaynaklandığı görülmüştür79.

Olayların ciddi boyutlara ulaşmasına rağmen, idareciler arasında bir

fikir birliği yoktur. Her birim elindeki bilgiye göre isyâna yaklaşmış ve ona

göre değerlendirmede bulunmuştur. Mesela Bosna Valisi Mehmed Reşid

Paşa askerî müdahalenin isyâncılar tarafından istismar edilerek olayların

daha da büyüyeceğini, heyecana kapılmış kitlelerin sakinleştirilmesinin

önemli olduğunu, Maglay’da durumun sakinleştiğini, diğer yerlerde de aynı

çalışmaların devam ettiğini belirtmiştir. Vali, elindeki kuvvetlerin yeterli olmadığını,

bölgedeki kuvvetlerin ya yedek kuvvetler ya da asker kaçaklarından

müteşekkil olduğuna dikkat çekmiş, düzenli taburların ise yerlerinden

oynatılmasının güvenlik nedeniyle mümkün olmadığını, öncelikle olayların

araştırılması için Rumeli Ordusu’ndan Birinci Nizamiye Süvari Alay Kaymakamı

Reşid Bey ve kâtibi Vehbi Efendi’nin özel görevle Bosna’ya gönderilmesini

istemiştir. Ona göre, ayaklanmanın nedeni, onlarca yıldır çözülmeden

birikmiş problemlerdir. Bu problemlerin kaynakları araştırılmalı ve

isyân sakinleştikten sonra ıslahat çalışmalarına başlanmalıdır80. Valinin düşüncelerinin

tersine, İzvornik Sancak Meclisi yaptığı toplantıda idarî olarak

yapılan çalışmalarla isyânın yatışmayacağı kararına vararak, sancağa çok

acil asker gönderilmesini istemiştir81.

Bosna Meclis-i Kebiri, 10 Haziran 1857 tarihli toplantısında eyalette

meydana gelen olayları tüm teferruatı ile değerlendirmiştir. Meclis, aşağıda

belirtilen dört temel hususta oldukça önemli tespitlerde bulunmuş ve isteklerini

merkeze bildirmiştir82.

1- Olayların nedenleri çeşitli kademelerdeki kamu görevlilerinin kişisel

hatalarından kaynaklanmıştır. Sorunun ortadan kaldırılabilmesi için memurlar

hata yaptıklarında, sadece onları azletmek yeterli olmamaktadır. Bu

nedenle memurlar hataları karşılığında cezalandırılabilmelidirler.

2- Asî temsilcilerinin istediği gibi üçlemenin kaldırılması söz konusu

olamaz. Böyle bir durumda Müslümanlar kendilerini haksızlığa uğramış

hissedeceklerdir. Ayrıca Hıristiyan nüfus karşısında azınlıkta bulunan Müslümanları

incitmek bölgede daha büyük problemlerin meydana gelmesine

neden olabilecektir. Her şeyden evvel bir Müslüman-Hıristiyan çatışması

gündeme gelebilir. Bu nedenle halkı tahrik eden kimselerin tutuklanmaları

için izin verilmelidir.

3- İsyânın Banaluka ve Bihke Sancakları’na da sıçrama ihtimali vardır.

Bu nedenle asker sayısı derhal artırılmalıdır.

4- İsyanın dış kaynakları ortadan kaldırılmalıdır. Özellikle Sırbistan’ın,

halkı isyâna teşvik etmek için gerçekleştirdiği yayınlar oldukça tehlikelidir.

Bu yayınların Bosna’ya girmesine engel olunmalıdır.

Bosna Valisi, 30 Haziran 1857 tarihli raporunda, isyânın büyük ölçüde

bastırıldığını belirtmiştir. Böylece Haziran sonuna gelindiğinde yerel memurların

çabasıyla isyân teşebbüsü kan dökülmeden bastırılmıştır. Ancak,

isyânın İzvornik’te başlaması tesadüf değildir. Zira isyâncılar önce Banaluka

ve Bihke’de isyân çıkarmak istemişler, fakat oralarda birer tabur asker

olduğundan isyân askerî açıdan zayıf olan İzvornik’te patlak vermiştir. Bu

nedenle vali bölgede tesis edilen huzurun devamı için iki üç tabur askerin

acilen Bosna’ya gönderilmesini istemiştir83.

Temmuz başlarında asîlerin şikâyetlerini görüşmek üzere olağanüstü

bir geçici mahkeme tesis edilmiştir. Asî temsilcilerinden oluşan 50 kişilik bir

grup da davacı olarak bu mahkemeye katılmıştır. Asîler, çiftlik sisteminin ilga

edilmesini ve Müslümanların elindeki silahların toplanmasını istemişlerdir84.

Bu son derece zekice bir istektir. Zira bu istek, tarih boyunca Müslümanları

yaşadıkları bölgelerden arındırmanın temelini oluşmuştur. Müslümanlar

silahsızlandırılmışlar, hâlbuki karşısında yer alan kuvvetler her durumda istedikleri

kadar silah bulabilmişlerdir. Son Bosna Savaşı’nda da durum değişmemiştir.

Sözde, savaşan tarafların tamamına ambargo uygulanmış, ancak

Boşnak’lar içecek su bulamazken Sırplar ve Hırvatlar istedikleri kadar silah

bulabilmişlerdir. Savaş onbinlerce Boşnağın katledilmesiyle sonuçlanmıştır.

İşte bu süreç Bosna’da 1857’lerde başlatılmak istenmiştir. Hıristiyan temsilcilerin

istekleri onların nihaî hedeflerini açıkça ele vermiştir.

İsyânın sona erdirilmesine dair eyalet idaresi tarafından yapılan çalışmalar

tüm hızıyla sürerken, yabancı misyon şefleri de yavaş yavaş meseleye

dahil olmaya başlamışlardır. Fransa Konsolosu’nun asîlerin avukatlığına

soyunmasının ardından, Avusturya Elçisi de, “Bosna’da durumun düzelmemesi

halinde Hıristiyanların kendi memleketine iltica edeceğini” iddia ederek, asîler lehine

arabuluculuk yapmaya kalkışmıştır. Elçi, asî isteklerinin kabul edilmesi

için İstanbul’un, Bosna Valisi’ne baskı yapmasını istemiştir85. Bu tavra İngi-

liz Konsolusu da katılmıştır. O da İstanbul’a gönderdiği raporda, Bosna’da

Hıristiyanların durumlarının düzeltilmesi için merkezin gerekli adımları atmasını

talep etmiştir86.

1857 Eylül’ünde bölgede gelişen olayları değerlendiren Meclis-i Vâlâ,

gelişmelerin fazla büyümeden sona erdirilmesinden dolayı memnuniyetini

dile getirmiştir. Ayrıca bölgedeki ıslahatların gerçekleştirilebilmesi için

Bosna Valisi’nin talep ettiği üç tabur askerin bölgeye gönderilmesini uygun

bulmuştur87. Fakat konuyu görüşmek üzere daha sonra toplanan Meclis-i

Mahsus, bu askerlere gerek olmadığına karar vermiştir88.

2- Banaluka Sancağı’nda Meydana Gelen Olaylar

Banaluka Sancağı’nda Hıristiyan halkın isyânına dair ilk haberler 12

Mayıs 1857’de alınmıştır. Banaluka Sancağı Hıristiyanları da iâne-i askeriye

ve üçleme vergisinin fazlalığından şikâyetle isyân etmişlerdir89.

9 Haziran’da alınan bilgiye göre, Mayıs sonlarında Banaluka köylerinden

Zinçine sakinleri, mültezimleri Hacı Süleyman’dan baskı gördükleri

gerekçesi ile 60-70 kişilik bir grupla Brod’daki Avusturya sınırına gelmişler

ve Avusturya’dan iltica talebinde bulunmuşlardır. Bu sırada olayı haber alan

Derbend Kaza Müdürü Reşid Bey bölgeye gelmiş, nazik tavırları ile köylüleri

etkilemiş, köylülerle konuşarak geri dönmelerini sağlamış ve böylece

bölgedeki ilk huzursuzluk bu şekilde bertaraf edilmiştir90. Banaluka’daki

ayaklanmanın fazla büyümeden sona ermesinde, orada bir tabur nizamiye

askerinin varlığı etkili olmuştur91.

3-Hersek Sancağı’nda Meydana Gelen Olaylar

Hersek’in kritik öneminin farkında olan eyalet idaresi, daha İzvornik

isyânı sırasında bölgedeki gelişmeleri kontrol altına alabilmek ve sorunları

araştırmak üzere geçici bir meclis (Meclis-i Muvakkat) kurmuştur. Meclis,

çalışmalarına 7 Eylül 1857’de başlamıştır. Fakat meclis daha kurulur kurulmaz,

bölgedeki Rus Konsolosu, Meclis Başkanı Agâh Efendi hakkındaki

hoşnutsuzluğunu içeren bir raporu İstanbul’a göndermiştir. Konsolos, Agâh

Efendi’nin olayları araştırmak yerine, bizzat problemlere konu olan şahıslarla

işbirliği içine girerek, Hıristiyan halk aleyhine faaliyetlere giriştiğini iddia

etmiştir92. Fakat daha sonra bölgede çıkan isyân sırasında en fazla yararlık

gösteren idarecilerden biri Agâh Efendi olacaktır. Doğal olarak böyle işe

yarar bir memurun bölgede bulunması Rus Konsolosunu fazlasıyla rahatsız

etmiştir.

Hersek’teki isyân hazırlıklarıyla ilgili ilk haber, 8 Aralık 1857’de Rumeli

Ordu Komutanı İsmail Hakkı Paşa tarafından merkeze gönderilmiştir.

Paşa raporunda; kış ortasına rastlayan “Savin Dan” denilen günde Karadağ

ve Sırpların kendi sınırlarındaki Bosna topraklarına büyük bir saldırı

başlatmak üzere karar aldıklarını belirtmiştir. Ancak o, böyle bir saldırıyı

pek mümkün görmemiştir. Bununla birlikte, Karadağlılar’ın zaman zaman

Hersek’e yönelik saldırılarını göz önüne almış ve Bosna Hersek bölge komutanı

Ferik Salih Paşa’yı gizlice uyarmıştır. Paşa, İstanbul’un da bölgedeki

Müslümanlara gizli bir irade göndererek, güvenilir Müslüman ileri gelenlerin

örgütlenmesini ve herhangi bir saldırı halinde toprakların korunması

için topyekûn harekete geçilmesini istemiştir93.

İsmail Paşa’nın raporunun ardından, isyânla ilgili bilgi akışı çok hızlı

ve ayrıntılı bir biçimde gelmeye başlamıştır. 11 Aralık’ta, Derbenak ve Piva

civarında bazı isyâncıların Piva Müdür Vekili Hamid Ağa’nın oğlu, damadı,

beş koruması ve 11 askeri öldürüp kaçtıkları haberi alınmıştır. Olaylar

karşısında yerel idarenin tepkisi çok hızlı olmuş, nahiyenin bağlı bulunduğu

Gaçka’dan isyâncılar üzerine derhal bir kuvvet gönderilmiştir94.

11 Aralık’ta benzer bir saldırı haberi de Trebin’den gelmiştir. Trebin’e

bağlı Şuma Nahiyesi’nde bulunan manastır Zupçeli Lofa’ya bağlı 200 eşkıyâ

tarafından ele geçirilmiştir. İsyâncılar ilerleyerek Trebin Kalesi’ne yarım

saat mesafede Drazin Köyü’ne gelmişler, bölgede köylülerle çıkan çatışma

sonucu üç köylü ölmüş, altısı yaralanmıştır. Çatışmada üç de eşkıyâ öldürülmüştür.

Faaliyetlerini artıran asîler bu kez 1.000 kişilik bir grupla Benan

Nahiyesi’ne saldırmıştır. Ardından Grahovalı Antor 400 kişilik bir isyâncı

grupla Karadağ sınırını geçerek Zupçe Nahiyesi’ne yönelmiştir95.

Yine 11 Aralık tarihli bilgilere göre, 500 kişiyi aşkın Karadağlı bir başka

grup Derbenak bölgesindeki sınırdan içeri girmiş ve askerî mevzilere saldırmıştır96.

Aynı gün bu kez Sırbistan’da teftiş göreviyle bulunan Kaymakam

Mustafa Edib Bey’den başka bir rapor merkeze ulaşmıştır. Rapora göre, 1

Aralık’ta Sırbistan’ın Bosna sınırında yer alan Bolukça kocabaşısının evinde

12.000 deste fişek, 300 tüfek ve 700 taş (misket) ele geçirilmiştir97. Olaylardan

cesaret alan Gradacac’ın Hıristiyan halkı da silahlanmışlar ve çiftlik

sahiplerine ait üçleme hisselerini vermemişler, dahası “Birkaç gün içinde ne

olacağını göreceksiniz” tarzında sözlerle Müslümanları açıkça tehdit etmeye

başlamışlardır98.

Gelişmelere adını koyan Hersek Mutasarrıfı Vasıf Paşa ve Hersek

Sancak Meclisi olmuştur. Paşa ve meclis üyeleri gelişmeleri “isyân” olarak

niteleyerek, Derbenak ve Piva Nahiyeleri’ni isyân bölgesi olarak ilan etmişlerdir.

Vasıf Paşa kendisine ulaşan Gaçka Meclis raporu üzerine, hemen

11 Aralık gecesi Mostar’da bulunan askerî birlikleri denetlemiştir. Ardından

olayların boyutunu anlayabilmek için özel görevli adamları çatışma

bölgelerine göndermiştir. Paşa ve meclis üyeleri, isyânın Hersek’in diğer

bölgeleri ve Bosna’ya sıçramasını önlemek amacıyla, ellerindeki kuvvetlere

ek olarak Saraybosna’dan bir tabur asker istemişlerdir99. Paşa’nın isteği

Saraybosna’daki yetkililer tarafından uygun bulunmuş ve izin verilmesi için

derhal İstanbul’a yazılmıştır100.

Bosna Eyalet Komutanı Salih Paşa, 15 Aralık’ta Derbenak İsyanı’nın

İzvornik Sancağı’nda bulunan Hıristiyanları cesaretlendirdiğini ve yöre reayasının

kıpırdanma içine girdiğini belirtmiştir. Ona göre, halk bu cesareti

Sırbistan’da yaşayan soydaşlarından almaktadır101.

Bosna Valisi’nin 21 Aralık’ta merkeze gönderdiği rapora göre, isyân

yayılmaya başlamıştır. Karadağlılar’ın kışkırtması sonucu, Grahova, Benan

ve Zupçe Nahiyeleri de isyâna dahil olmuştur. Doğrudan Karadağ’a bağlı

isyâncılar ise Kolaşin-i Bâlâ’ya saldırarak külliyetli miktarda koyun ve sığırı

gasp etmişler, olaylar sırasında Müslümanlardan yaralananlar olmuştur.

Son olaylar karşısında valinin isyân ilk duyulduğundaki heyecanlı tavrından

vazgeçtiği ve daha soğukkanlı bir tutum içine girdiği görülmektedir. Vali

yaptığı değerlendirmede isyânın hafife alınmaması gerektiğini belirtmiş ve

Gaçka Bölgesi’nde 40.000 eli silah tutan Hıristiyan olduğunu, daha önceki

arzlarında istediği bir taburun isyânı bastırmaya yetmeyeceğini ifade etmiş;

ayaklanmanın tüm eyalete yayılmasını önlemek için Dersaâdet Ordusu’ndan

en az bir alay askerin vakit kaybedilmeden gönderilmesini istemiştir102.

21 Aralık tarihli başka bir istihbarata göre, Karadağ Ladikası103 9.000

asker toplayıp bu askerlerle Bosna’ya büyük bir saldırı başlatma hazırlığı

içine girmiştir. Ladika, emrindeki birlikleri üçe bölüp, Trebin, Grahova ve

Gaçka’ya saldırmak için plan yapmıştır. Askerî harekâta ilave olarak, Zupçe

Nahiyesi Voyvodası Luka ve kendi özel muhafızlarının Hersek’te halkı

isyâna teşvik için propaganda yapması kararlaştırılmıştır. 26 Aralık’ta,

Luka kendisine tevdi edilen görevi yerine getirmek amacıyla, halkı Şuma

Manastırı’na toplayarak isyâna zorlamıştır104.

Asîlerin özellikle Gaçka’da faaliyetlerini yoğunlaştırmaları üzerine,

26 Aralık’ta Gaçka Kaza Meclisi’nden çok acil yardım çağrısı alınmıştır.

Hersek’e ulaşan bilgiye göre, durum çok kritiktir ve istenilen askerî yardım

bölgeye ulaşmadığı için asîler etkinliklerini artırmışlar, halk büyük bir en-

dişe ve korkuya kapılmıştır105. Yine aynı gün güvenlik kuvvetleri ile asîler

arasında ilk çatışma haberleri alınmıştır. Güvenlik kuvvetleri ile asîler arasında

Trebin yakınlarında küçük bir çatışma yaşanmıştır. Bu sırada yerel

memurlar isyâna müdahale edebilmek için son derece hızlı bir şekilde organize

olmuşlar ve ellerindeki her türlü imkânı kullanmışlardır106. Olayların

yayılması ve Karadağ’ın doğrudan işin içine girmesi Hersekli yetkilileri

oldukça telaşlandırmıştır. Hersek Sancak Meclisi isyâna karşı koymak için,

bir yandan Foça’ya gönderilmek istenen askerî birliğin derhal Mostar’a gönderilmesini

talep etmiş, diğer taraftan da muvazzaf askerleri silah altına almaya

başlamıştır. Askerî ihtiyaçlar için de çok acil 30.000 kıyye peksimet ve

200 sandık fişek Saraybosna’dan talep edilmiştir107.

İsyâncıların ne kadar organize oldukları ve eylem planlarını çok öncelerden

yaptıkları hareket tarzlarından anlaşılmaktadır. İsyânın başlamasından

yaklaşık 20 gün sonra, Yenipazar Sancağı’ndan geçen İstanbul Yolu’nu

ele geçirmeye uğraşmışlardır. Ellerindeki kuvvetlerin büyüklüğü ise başka

bir tartışma konusudur. İsyânın başından beri Bosna’daki askerî kuvvetlerin

bunlarla başa çıkamayacakları ortaya çıkmıştır. Bosna Valiliği 2.500 kişilik

muvazzaf askeri silah altına almak için çalışmalara başlamışsa da, bizzat

valinin de ifade ettiği gibi, isyânın bu askerlerle sona erdirilmesi çok güç

görülmektedir108.

Kimi askerî yetkililerin açıkça söylemediği ama ima ettiği gibi, bu bir

isyân değil Hersek’in Karadağ tarafından işgal provasının ayak sesleriydi.

İsyâncıların emellerine ulaşamamalarının ardında hiç şüphesiz yerel idarecilerin

isyâna karşı koymak için verdikleri ani refleks yatmaktadır. Bu

refleks ne bundan önceki isyânlarda ne de bu isyândan sonra ortaya çıkacak

isyanlarda görülür. Mesela asîlerin geçit bölgelerini tutma stratejisini

gören Bosnalı yetkililer bunun önüne geçmek için derhal tedbir almışlardır.

Bu tedbirlerden biri Vişegrad Köprüsü’nün güvenliğinin sağlanmasıdır109.

Daha önce İşkodra, Tuna, Bulgaristan gibi yerlerin politik atmosferinin nazik

olduğunu ileri sürerek bu bölgelerdeki kuvvetlerin isyân bölgesine kaydırılmasına

karşı çıkan Rumeli Ordu Komutanı İsmail Hakkı Paşa nihayet

Ocak 1858 başında Bosna’daki isyânın boyutlarını anlamış ve kuvvet kaydırılmasına

sıcak bakmaya başlamıştır110.

İstanbul’un kuvvet kaydırma konusundaki kararsızlığı isyânın genişlemesinin

başka bir nedenidir. Merkez tüm haberlere rağmen 5 Ocak’ta

hâlâ bölgeye asker gönderilmesi hususunda tereddüt içerisindedir. Bosna

Valiliği’ne elindeki kuvvetler ve 1.000 muvazzaf askeri silah altına alarak

isyâna karşı koyması tavsiyesinde bulunmaktadır111. Nihayet 10 Ocak’ta kuvvetlerin

gönderilmesine dair ilk işaretler verilmiştir. Fakat yine de Sofya,

Tırnova, Vidin ve Rusçuk’ta bulunan kuvvetlerin yer değişikliğine, bölgelerin

nazik durumu nedeniyle izin verilmemiştir112.

C- İSYÂNIN GELİŞİMİ ve BASTIRILMASI

1- Askerî Mücadele

a- 1858 Safhası

İsyanın bastırılmasına dair ilk somut adım Vişegrad Köprüsü’nü koruyacak

birliklerin hazırlanmasıdır. 4 Ocak’ta askerlerle ilgili ayrıntılı döküm

hazırlanarak merkeze gönderilmiştir113. Böylece isyâna karşı hem siyasî hem

de askerî irade harekete geçmiştir. Ocak ayı ortalarında ise Rumeli Ordu

Komutanı İsmail Hakkı Paşa’nın talep ettiği iki tabur piyade ile dört bölük

süvarinin Bosna’ya gönderilmesine izin verilmiştir114. Bu düzenlemenin ardından

mevcut vali Mehmed Reşid Paşa görevden alınarak, yerine “sert bir

tavra sahip” olarak tanımlanan Mehmed Kânî Paşa vali olarak atanmıştır115.

ı- Trebin Harekâtı

İstanbul bürokrasisi kuvvet kaydırma konusunu tartışırken, Bosna

Ordu Komutanı Salih Paşa bölgesel tedbirleri almaya başlamıştır. İlk ola-

rak Emir-i Ümeradan Hacı Ali Paşa komutasındaki muvazzaf askerleri 15

Ocak’tan itibaren Trebin’e gönderilmiştir. Ayrıca Salih Paşa’nın kendisi de

askerî harekâtı daha yakından takip edebilmek için Mostar’a gitmiştir. Paşa,

orada bulunan iki dağ topuyla Rumeli Ordusu beşinci şişhane taburunu

da Trebin’e sevketmiştir. Ordunun Trebin’e gelmesiyle, kuşatma altında bulunan

kent kurtarılmış ve asîler geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Salih

Paşa, asîleri Zupa Nahiyesi’nde bulunan Preska Boğazı’na kadar kovalamıştır.

Ancak elindeki kuvvetler yeterli olmadığından daha ileri gidememiştir.

Asîleri yok etmekte kararlı olan Paşa, Gaçka’da bulunan Dersaâdet Ordusu

üçüncü piyade alayı üçüncü taburunun Trebin’e gelmesi için, o kuvvetlerin

komutanı Yasin Paşa’ya emir vermiştir. Ancak paşalar arasındaki anlaşmazlık

nedeniyle, Yasin Paşa istenilen kuvvetleri Trebin yerine Piva’ya

göndermiştir. Yasin Paşa, ancak Salih Paşa’nın tehdit içeren sert emirleri

sonrasında Şubat ayı ortalarında Trebin’e gitmiştir. Ancak birlikler geciktiği

için istenilen netice alınamamıştır116.

Kışın gelmesiyle isyâncılara destek veren Karadağ birlikleri memleketlerine

çekilmiş, reaya ise hareketsizlik içine girmiştir117. Geri çekilmede

İngiltere ve Avusturyalı yetkililer etkili olmuştur. Bu iki devlet, Rusya’nın

olaylara müdahalesinden çekindiklerinden Karadağ kuvvetlerinin Hersek’i

terk etmesi için Karadağ Ladikası Danilo’ya baskı yapmışlardır118. Ancak

Bosna Valisi Mehmed Reşid, Meclis-i Muvakkat Başkanı Agâh Efendi ve

Hersek Mutasarrıfı Vasıf Paşa isyânın gerilemesini kış mevsimi nedeniyle

bölgedeki sert hava şartlarına bağlamışlar ve durumu geçici olarak değerlendirmişlerdir119.

ıı- Podgoriçe Muhârebesi

Gaçka civarında isyânın sona erdiğine dair iyi haberler alınırken, 28

Ocak’ta Podgoriçe Kazası’ndan yeni çatışma haberleri gelmiştir. Karadağ

kuvvetlerinin İşboz Kazası’na giden ikmal yollarını kesmesi üzerine,

Podgoriçeliler’den oluşan 300 kişilik bir kuvvet asîlere müdahale etmiş,

iyi organize olmuş Karadağlılar karşısında başarı sağlanamamıştır. Bunun

üzerine Mirliva Ali Rıza komutasında, beraberinde iki dağ topu bulunan

Rumeli Ordusu altıncı şişhane taburu bölgeye sevkedilmiştir. Bu kuvvetler

3.000 kişiden oluşan bir Karadağ kuvveti ile karşılaşmışlardır. Çatışma sonunda

Karadağlılar dağıtılmıştır. Böylece isyândaki ilk büyük çatışma asîler

hedeflerine ulaşamadan kazanılmıştır. Karadağ Ladikası’nın, “Müslümanları

nerede bulursanız öldürün” emrini verdikten bir gün sonra bu çatışmanın gerçekleşmesi

anlamlıdır120.

Podgoriçe Muhârebesi’nin ardından Karadağlılar’ın hazırlıklarına

dair yeni bilgiler alınmıştır. İlk bilgiler Karadağ Ladikası’nın çatışmaları

yakından izlediğini göstermektedir. Ladika Hersek sınırında bulunan Bilubavlik

Köyü’nde bulunan Rürbanik Kilisesi’ne gelerek bir şenliğe katılmış,

beraberinde dört top ve tüfekler getirerek asker toplanmasını emretmiştir121.

Podgoriçe’de bulunan Rumeli Ordusu Mirlivalarından Ali Rıza Paşa ise Karadağlılar

ve Kuviç Nahiyesi eşkıyâsının yeni bir saldırı hazırlığı içinde olduğu

haberini vermiştir122. Çatışma ve hazırlıklar devam ederken Karadağlılar,

Fransa’dan bir gemi dolusu barut ve silah almışlar, silahlar Yunan bandıralı

bir gemi ile Bar Limanı’na getirilmiş, fakat Bar Kaza müdürü silahların sevkıyatına

izin vermemiştir123.

Gelişmeler üzerine, Rumeli Ordu Komutanı İsmail Hakkı Paşa merkezden

yeni birlikler talep etmek zorunda kalmıştır. Paşa, 9 Şubat’ta ilk kez

Karadağ’a askerî bir harekât seçeneğini de gündemine almış ve merkezin bu

konudaki düşüncesinin ne olduğunu sormuştur124. O ilgili raporunda idarî

konulara da değinmiş; Mehmed Kâni Paşa’nın valiliğinin problemli olacağını

ileri sürerek, Prizren Mutasarrıfı Akif Paşa’nın vali125, Bosna Komuta-

nı Salih Paşa’nın Trebin harekâtındaki başarısızlığından dolayı görevden

alınarak yerine Ferik Hüseyin Daîmî Paşa’nın atanmasını istemiştir126. Ancak,

İstanbul Karadağ’a askerî harekât yapılması düşüncesinin çok gereksiz

olduğunu, sert bir üslûpla Paşa’ya bildirmiştir. Hükümet açıkça olayların

büyümesinden çekinmekte, istenilen birliklerin gönderilmesinin ve görev

değişikliklerinin yeterli olacağını düşünmektedir. Paşa’nın istediği görev değişiklikleri kabul edilmiştir127.

ııı- Mehmed Kânî Paşa’nın Göreve Başlaması

Hükümet Bosna’ya sevketmeyi düşündüğü birlikleri yeni vali Mehmet

Kani Paşa ile birlikte Bosna’ya göndermiştir. Kânî Paşa ile birlikte, Dersaâdet

Ordusu piyade altıncı alayının üç taburuyla, altıncı şişhaneci taburu Bosna’ya

gönderilmiştir. İlgili birlikler 1858 Nisan ayı başında Bosna’ya ulaşmışlardır128.

Karal, Paşa’nın askerî kuvvetlerle bölgeye gitmesini Karadağ’la savaş

haline geçme olarak yorumlamıştır129. Fakat İstanbul’un böyle bir niyetinin

olmadığı, Kânî Paşa ile birlikte gönderilen fermanlardan ve hızla yürütülen

sosyal düzenlemelerden bellidir. 4 Mart 1858 tarihli talimata göre, isyânla

mücadelenin aşağıdaki şekilde yapılması Kânî Paşa’dan istenmiştir130:

1- Askerî mücadele oldukça dikkatli yürütülecektir. Askerî tedbirlerin

tüm Hıristiyanlar için geçerli olduğu görüntüsü verilmesinden kaçınılacak131,

isyâna karışmayan bölgelerin halkına dokunulmayacaktır.

2- Başıbozuk askerinin kullanılmasında birçok fenalıklar görülmüştür.

Yerli muvazzaf asker kullanımı da Müslüman ve Hıristiyan halk arasında

düşmanlıklara yol açtığından, çok gerekli olmadıkça bu askerler kullanılmayacaktır.

Bunların yerine düzenli askerî birlikler kullanılacaktır.

3- İsyâna çıktığı bölgede derhal müdahale edilecek, başka bölgelere sıçraması

önlenecektir.

4- Yağmalama hareketlerinin önüne geçilecektir.

5- Çocuk, kız ve kadınlara dokunulmayacaktır.

6- Sağ yakalananların idam edilmemesi, çatışmada ölenlerin kafalarının

kesilmemesine dikkat edilecektir132.

7- Asîlerin Karadağlılar ile birlikte hareket etmeleri halinde, çıkacak

çatışmada isyâncılar Karadağ sınırına kadar sürülecek, Karadağ sınırından

öteye geçilmeyecektir.

Karadağ kuvvetleri, bölgede hava şartlarındaki iyileşmeyle beraber Nisan

sonlarından itibaren Hersek’e saldırılarını sıklaştırmışlardır. Güçlerini

tazeleyen ve sınıra gerekli cephane sevkıyatını yapan Karadağlılar açıkça,

Hersek’in kendilerine ait olduğunu iddia etmeye başlamışlardır. Böylece

isyân yeni bir safhaya girmiştir. Daha önce sözde yerel nedenlerden, yerel

halk tarafından başlatılan huzursuzlukların gerçek nedeni aleni bir biçimde

ortaya çıkmıştır. İsyân bu safhadan itibaren Hersek Hıristiyanları ve

Karadağ’ın oluşturduğu müttefik bloğu ile Osmanlı Devleti’nin çatışmasına

dönüşmüştür. Bu haliyle bir isyân değil Osmanlı-Karadağ Savaşı’dır. Ancak,

Karadağ Osmanlı Devleti’ne bağlı özerk bir eyalet olduğundan, Osmanlı

yetkilileri bölgedeki çatışmaları resmî kayıtlarda “isyân” olarak nitelemeye

devam etmişlerdir. Silahlı çatışmanın kaçınılmaz olması, İstanbul’da endişeyle

izlenmiştir133.

Nisan başında Mostar’a gelerek komutayı ele alan yeni komutan Hüseyin

Daîmî Paşa ilk olarak ordunun erzak problemini halletmek üzere,

Mostar’da bir komisyon kurmuş ve komisyonun başına Mostar’da kurulan

Meclis-i Muvakkat Reisi Agah Efendi’yi getirmiştir. Paşa daha sonra

Bileke’ye gitmiştir. Emrindeki kuvvetlerle 15 Nisan’a kadar Bileke’de konaklayan

Hüseyin Daîmî Paşa, bu tarihten itibaren Grahova’ya gitmek üzere

hazırlıklara başlamıştır. 20 Nisan’da İstanbul’dan alınan emirler gereğince,

Dersaâdet Ordusu altıncı şişhane ve altıncı alayının birinci ve üçüncü taburlarıyla,

Rumeli Ordusu beşinci şişhaneci ve beşinci alayının ikinci taburundan

dört bölük, sekiz topla birlikte Grahova’ya gitmek üzere Bileke’den

ayrılmıştır. Yol güzergâhında birkaç mahalde asîlerle küçük çatışmalar yaşanmış,

fakat ordunun ilerleyişi durdurulamamıştır. Nihayet Grahova yakınlarında

Grahoviçe’de karargâh kurulmuştur. Karargâh taş duvarlar ve

metrislerle tahkim edilmiştir134.

ıv- Nikşik Harekâtı

İsyân başladığı andan itibaren en zor durumda kalan yerlerden biri

Nikşik olmuştur. Nikşik konumu itibariyle, Karadağ sınırına çok yakın olduğundan,

eşkıyâ tarafından ablukaya alınmıştı. Nikşik çevresindeki ablukayı

kaldırmak üzere, Yasin Paşa komutasında bir birlik 7 Mayıs’ta bölgeye

sevk edilmiştir. Yoğun yağmur altında yapılan sevkıyat, herhangi bir zayiat

verilmeden başarılmış ve 9 Mayıs’ta Nikşik’e girilmiştir. İlk olarak Nikşik

çevresinde isyâna destek veren köylerin kontrolüne girişilmiş, fakat bu iş başarılamamıştır.

Bu sırada Grahova’da işleri biten Karadağ kuvvetleri dikkatlerini

Nikşik’e çevirmişler ve Nikşik yeniden ablukaya alınmıştır. Nikşik’in

ablukaya alınmasıyla erzak sıkıntısı başlamıştır. Grahova mağlubiyetinin etkisini

yeni yeni üzerinden atan yetkililer, önce Hersek’te düzeni tesis etmişler,

ardından Mayıs sonunda nihayet Nikşik’e taze birliklerle, erzak ikmali

yapabilmişlerdir. Destek birliklerinin gelmesiyle Nikşik etrafındaki abluka

yarılmış ve hayat normale dönmüştür. Bu sırada çok önemli bir değişiklik

yapılmıştır. Hüseyin Daîmî Paşa İstanbul’a çekilmiş, yerine Ferik Salim Paşa

atanmıştır135.

v- Grahova Savaı

Bosna’daki Osmanlı birlikleri Grahova’da Karadağ kuvvetleri ile büyük

bir savaş yapmışlar ve bu savaşı taktik hatalar nedeniyle kaybetmişlerdir.

Grahova’daki Osmanlı birlikleri ile Karadağ kuvvetlerinin ilk karşılaşması

11 Mayıs’ta gerçekleşmiştir. 11 Mayıs’ta Ladika Danilo’nun kardeşi Mirko

Petrović komutasında 15.000 kişiden oluşan Karadağlılar ve asîler, ani

bir hamle ile Osmanlı kuvvetlerine saldırmışlardır. 14 saat süren mücadele

sonucu herhangi bir başarı kazanamadan geri çekilmişlerdir. Daha sonra

Mirko, Türk kampına yiyecek taşıyan katarlara saldırarak kampın iaşe ve ikmalini

kesmiştir. İkmal katarlarının Karadağlılar’ın eline geçmesi Grahova

yenilgisine giden yolu açmıştır. İkmalle görevli askerlerin dudak ve burunların

kesilmesi, cesetlerin parçalanması gibi korkunç muameleler, karargâhta

bulunan askerlerin morallerini bozmuştur. Moral bozukluğuna iaşe sıkıntısı

eklenince, Hüseyin Daîmî Paşa Karadağ Ladikası Danilo’nun özel sekreteri

Delarue ile bir anlaşma yapmak zorunda kalmıştır. Anlaşmaya göre; Grahova

boşaltılacak, buna karşı Osmanlı askerlerinin Klobuk Kalesi’ne çekilmelerine

izin verilecekti. 12 Mayıs’ta çekiliş başladıktan kısa bir süre sonra,

Klobuk’a giden dağ geçitlerinin ortasında Karadağlılar Osmanlı kuvvetlerine

saldırmışlardır. Çaresiz biçimde pusuya düşen askerlerin neredeyse tamamı,

kendilerini savunmaya fırsat bulamadan katledilmişlerdir. Hüseyin

Daîmî Paşa sonuna kadar çarpışmış ve en son kendisi olmak üzere Trebin

Kalesi’ne çekilmiştir. Çarpışmalarda Liva Abdülkerim Paşa, üç binbaşı ve

Osmanlı kaynaklarına göre 1.500’den fazla, tarafsız kaynaklara göre 3.000’e

yakın asker şehit olmuştur. Kimi Karadağ kaynaklarında Osmanlı kayıpları

abartılarak, 6.000 kişinin öldürüldüğü bilgisi dahi yer almaktadır. Askerlerden

geriye kalan çok azı ise, korkunç işkencelere maruz kalmışlardır. O gece

Trebin’e karşı bir saldırı beklenirken, Mostar’dan yardıma gelen üç bölük

asker sayesinde Karadağlılar daha fazla ilerleyememişlerdir136.

Karadağlılar bir kez daha vahşiliklerini sergilemişler, ölüler dahil Müslüman

askerlere aklın alamayacağı işkencelerde bulunmuşlardır. Geleneksel

uygulamaları olan baş kesmenin yanında, sağ kalan askerlerin burun ve üst

dudaklarını kesmişler, alın derilerini yüzmüşlerdir137. Bu nedenle bu askerler

halkta infial yaratmasın diye memleketlerine dahi gönderilememiştir.

Dönemin Sadrazamı Âlî Paşa karşı karşıya kalınan vahşet karşısında isyân

etmekten başka bir şey yapamamıştır. O Grahova Savaşı hakkında şunları

söyleme gereğini hissetmiştir138,

“Grahova vakayı mükedderesinden sonra ötede beride

Dağlıların eline düşen neferat-ı askeriyemiz hakkında icra olunmuş gaddarlıkların

şu biçarelerin üzerinde bir eser-i daimisi kalmıştır ve giriftar oldukları işkencelerden

tahlis-i can edebilenler Çanakkale’de hastahanelerde bulunup, biçarelerin azaları o derece

suret-i menfurede katı cüda kılınmıştır ki, bunları Dersaâdet’e celbetmiye veyahut

memleketlerine göndermeye cesaret edemiyoruz. Bir de Millet-i İslâmiye aleyhinde yazılan

kaffe-i müfteriyatı kemal-i memnuniyetle kabul eden ve Türkler tarafından katl-i

nefs vukuuna külli yevm havadis ihtira eyliyen gazetelerin mürettipleri kimler ise birtakım

harekât-ı vahşiyane aleyhine bir kelime takbih bulamadıkları bir esef-i azim ile

müşahade olunmaktadır.”.

Savaş sonrasında Karadağ’a doğrudan destek veren tek ülke yine

Fransa olmuştur. Fransa, Grahova yenilgisi sonrasında artan kargaşayı

sona erdirmek amacıyla Avusturya’nın Karadağ’a müdahale edebileceğini

düşündüğünden, iki savaş gemisini Karadağ’a destek amacıyla Adriyatik

Denizi’ne göndermiştir. Bununla da yetinmeyerek Karadağ’a en az Rusya

kadar destek verdiğini ilan etmekte de bir sakınca görmemiştir. Fransa açık

desteğini Kolaşin katliamı sonrasında da devam ettirmiştir139.

Osmanlı kuvvetlerinin Grahova Savaşı’nı140 kaybetmeleri isyânın dönüm

noktasını oluşturur. Çünkü, bu tarihten sonra savunmasız kalan Hersek

toprakları, Karadağ saldırılarına açık hale gelmiştir.

vı- Koryaniçe Saldırısı

Grahova galibiyeti ile şımaran Karadağlılar, savunmasız kalan Müslüman

köylerine saldırmışlardır. Karadağlılar’ın kitlesel katliam politikasına

maruz kalan yerlerden biri de Klobuk Kalesi yakınlarındaki Koryaniçe köyü

olmuştur. Köyü yağma eden, evleri yakan, sivilleri katleden Karadağlılar,

özellikle kadın ve çocukları korkunç işkencelerle öldürmüşlerdir. Ortaya çıkan

manzara karşısında, saldırıdan kurtulabilen tüm Müslümanlar evlerini

terk etmek zorunda kalmışlardır. Bölge halkı İstolçe ve Lubin’e yerleştirilmişlerdir141.

vıı- Bihke Olayları

13 Temmuz 1858’de Bihke Sancağı’nda Hıristiyanlarla Müslümanlar

arasında kanlı çatışmalar meydana gelmiştir. Hıristiyanların Eski Meydan’da

Müslümanlara saldırması sonucu, pazar yeri yakınlarında şiddetli bir çatışma

meydana gelmiştir. Çatışmada 150 Hıristiyan ile bir o kadar da Müslüman

hayatını kaybetmiştir. Benzer bir saldırı Krupa ve Novi’de de gerçekleştirmek

isteyen asîler Müslümanları kuşatmıştır. Ancak, Müslümanların

kendilerini savunmak için silahlanması, isyancıların çabasını boşa çıkartmıştır.

Bölgede savunmasız kalan Müslümanların silahlanması, İstanbul’un

isyânın başından beri korktuğu Müslüman-Hıristiyan çatışmasını gündeme

getirmiştir142. Bihke’deki olayların birkaç noktada birden patlak vermesi,

olayların planlanmış olduğunu göstermektedir. Bihke’deki taktiğin Koryaniçe

ile aynı olduğu açıktır. Zira, Müslümanlar katliamlarla korkutularak

yerlerinden göçe zorlanmışlardır. Aynı taktik Kolaşin’de de denenmiştir.

Bunca olay sonrasında dahi isyancıların hâlâ hükümete karşı olmadıkları,

asıl hedeflerinin mültezimler ve beyler olduğunu açıklamaları çok manidardır143.

Bu ifadeler, Bosna Hersekli isyancıların ilk Sırp İsyanı’ndaki taktikle

yollarına devam ettiklerinin en güzel göstergesidir. Bihke’de çatışmalar

devam ederken, Avusturya’nın Bosna Konsolosu’nun Banaluka’daki ajanı

Millenković gönderdiği raporda, ayaklanmanın temelinde milliyetçi veya

politik düşünceler olmadığını vurgulama gereği hissetmiş, yapılanları hükümetine

masum göstermek için reayanın kendilerine yapılan baskı ve haksızlıklar

nedeniyle ayaklandığını yazmıştır144. Olaylar Kânî Paşa’nın Bihke’ye

gitmesiyle son bulmuştur. Avusturya Konsolosu Rössler, Kânî Paşa’nın

Bihke’ye gitmesiyle isyanın durmasını, Paşa’nın beraberindeki askerî kuvvetlere

değil de, asîlerin devletle bir problemleri olmamasına bağlamıştır145.

Ancak tüm bu iddiaların İstanbul’u yanıltmaya yönelik adımlar olduğu, 29

Temmuz 1858 tarihinde Kostayniçe’de çıkan isyandan anlaşılmaktadır. Böylece

Avusturyalı görevliler kendi raporlarıyla kendi iddialarını yalanlamışlardır.

Avusturyalı yetkililer, tam da Bihke Kaymakamı, Hıristiyan tüccarlar,

ileri gelen din adamlarından oluşan bir teftiş heyeti olayları yatıştırmak için

köy köy dolaşıp, yolsuzlukların ve haksızlıkların önüne geçmek için çalışmalara

başlamışken, Kostayniçe’de baş gösteren çatışmalara “güyâ” bir anlam

veremediğini ifade etmişlerdir146.